جریان روشنفکری؛ یکی از سه جریان حاضر در شکل گیری احزاب و جناح های سیاسی می باشد که از سالهای دور تا کنون حضور موثر اجتماعی خویش بر جامعه ایران را شروع کرده و میرزا ملکم خان ها و تقی زاده ها را در خود جای داده است. این جریان با بهره گیری از پیشتوانه علمی مدرنیته به دنبال تکمیل فرآیند مدرنیزاسیون در سلسله تحولات اجتماعی جامعه ایران است و ویژگی اصلی این جریان را می توان شیفتگی در برابر مظاهر تمدن غرب و اعتقاد به صحیح بودن الگوی توسعه غربی برای اداره کشور دانست.
جریان روشنفکری که پس از انقلاب اسلامی عرصه فعالیت خویش را به صورت علنی، مساعد نیافته است، همواره سعی دارد به استفاده از ادبیات علمی و دانشگاهی از یک سو و توجه به نظام حساسیت ادبیات دینی و استفاده از رنگ و لعاب ادبیات مذهبی از سوی دیگر به صورت غیر محسوس تحولات مدنظر خویش را در جامعه انقلابی و اسلامی به سرانجام برساند.
این جریان که شاخصه های اسلامی همچون شهادت طلبی، عزت مداری، عدالت خواهی و ... را مانع اصلی حرکت جامعه ایران به سمت مدرنیزاسیون می داند، در تحلیل حوادث و تحولات اجتماعی به دنبال اصلاح این شاخصه های اسلامی درجامعه ایران بوده و با برجسته کردن مسائل همچون رفاه طلبی به جای شهادت خواهی، معیشت محوری به جای عزت مداری و منفعت جویی به جای عدالت خواهی به دنبال حذف و اصلاح شاخصه های اسلامی جامعه ایران ست.
دومین جریان فعال در عرصه اجتماعی جامعه ایران جریانی به نام جریان فهم سنتی از اسلام می باشد که دقیقاً در مقابل جریان روشنفکری قرار داشته و همواره به دنبال حفظ شاخصه هایی همچون دین مداری، عدالت خواهی و شهادت طلبی و ایثار است. حضور اجتماعی این جریان در جامعه ایران بسیار ریشه دار بوده و می توان عمر آن را برابر با عمر مذهب در جامعه ایران دانست.
ویژگی اصلی این جریان مخالفت با اصلاح هویت اسلامی توسط جریان روشنفکری می باشد، این جریان برای مقابله با فعالیت های جریان روشنفکری در اصلاح هویت اسلامی جامعه ایران همواره تبلیغ شاخصه های هویت اسلامی را در دستور کار خویش قرار داده است. امّا متأسفانه به دلیل تفکیک توسعه مادی از تکامل معنوی و عدم اعتقاد به مهندسی دین در دنیا از سوی جریان فهم سنتی از اسلام، همواره جریان روشنفکری در مقابله با این جریان اسلامی موفق بوده و توانسته است با استفاده از تحولات اجتماعی پیچیده به اصلاح شاخصه های هویت اسلامی اقدام نماید.
سومین جریان موثر و فعال جامعه ایران را می توان جریان انقلاب اسلامی یا به فرموده مقام معظم رهبری و امام خمینی عظیم الشأن جریان اسلام ناب نامید. این جریان ضمن اشتراکات فراوان با جریان فهم سنتی از اسلام یک تفاوت اساسی با این جریان دارد. جریان اسلام ناب همانند جریان فهم سنتی از اسلام هر دو معتقد به حفظ و تحقق شاخصه های هویت اسلامی در جامعه ایران هستند، اما راه حفظ و تحقق شاخصه های هویت اسلامی و مقابله با اصلاح هویت دینی از سوی جریان روشنفکری را فقط تبلیغ شاخصه های هویت اسلامی ندانسته و معتقد به نظام سازی برای تحقق این شاخصه ها می باشد.
جریان اسلام ناب، بر خلاف جریان فهم سنتی از اسلام اقدام به ارائه تحلیل درباره تحولات اجتماعی کرده و تأثیر توسعه مادی بر تکامل معنوی را مورد بررسی قرار می دهد، این جریان معتقد به مهندسی دین در دنیا بوده و فلسفه خلقت انبیاء و اولیاء الهی را مهندسی دنیا توسط دین برای رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی می داند.
اینک با توجه به تقسیم مبنایی جریانات اجتماعی فعال در جامعه پویای ایران اسلامی می توان جریانات و احزاب سیاسی ایران را به سه دسته اساسی تقسیم کرده و چرایی عملکرد آنها را مورد تحلیل قرار دهیم. جریانات سیاسی فعال در انتخابات های مختلف علی الخصوص انتخابات یازدهم ریاست جمهوری را می توان به سه نوع جریان سیاسی فعال تعریف کرد؛ جریانات سیاسی معتقد به مبنای روشنفکری، جریانات سیاسی معتقد به جریان فهم سنتی از اسلام و جریانات سیاسی معتقد به جریان انقلاب اسلامی یا اسلام ناب.
جریانات سیاسی معتقد به مبنای جریان روشنفکری که آمال و آرزوی خویش را اداره کشور براساس شاخصه های جهانی توسعه می دانند همواره در عملکرد خویش از ظرفیت های موجود در جریان فهم سنتی از اسلام برای مقابله با جریان انقلاب اسلامی سوء استفاده کرده و سعی می نمایند که جریان فهم سنتی از اسلام را در مقابل جریان انقلاب اسلامی قرار دهند که نمونه های تاریخی این سوء استفاده وجود دارد(استفاده از فتوای آخوند خراسانی برای مقابله با شیخ فضل الله نوری)
این جریان با شناسایی نقطه ضعف جریان فهم سنتی از اسلام که همانا عدم تحلیل دقیق وعمیق از تحولات می باشد، از پتانسیل این جریان برای مقابله با جریان قدرتمند انقلاب اسلامی سوء استفاده کرده و در برخی موارد به موفقیت هایی نیز دست یافته است. جریان انقلاب اسلامی نیز با توجه به شناخت دقیق نقاط قوت و ضعف دقیق جریان روشنفکری و جریان فهم سنتی از اسلام همواره سعی در نزدیکی به جریان فهم سنتی از اسلام داشته و آنها را به ضرورت افزایش دقت در تحلیل تحولات اجتماعی فرا می خواند.
جریان انقلاب اسلامی معتقد به مهندسی دین در دنیا بوده و نسبت به استفاده از اصول و روشهای مدرن برای اداره جامعه خوشبین نیست. لذا در تحولاتی مانند انتخابات همواره نامزدهای جریان انقلاب اسلامی به صورت گفتمانی ورود داشته اند.
بر این اساس فضای گفتمانی انتخابات یازدهم را می توان به تقابل دو گفتمان اداره کشور مبتنی بر الگوهای اسلامی ایرانی و گفتمان اداره کشور مبتنی بر الگوی های توسعه غربی تقسیم کرد. جریان روشنفکری رفع مشکلات کشور را در گرو بازگشت به استفاده کامل و صحیح از الگوهای توسعه غربی می داند و در مقابل جریان انقلاب اسلامی نیز موفقیت نهایی انقلاب اسلامی ایران را به عنوان نوعی جدید از مدیریت و حکومت در عرصه بین المللی به عدم استفاده از این الگوهای توسعه غربی و ضرورت تولید الگوی پیشرفت اسلامی ایران منوط می داند.
بنابراین می توان انتخابات یازدهم ریاست جمهوری را صحنه ای از تقابل معتقدین به تولید الگوی پیشرفت اسلامی و معتقدین به الگوهای توسعه غربی دانست.